Эрэбуні (запаведнік)

Дзікая пшаніца Эрэбунійскага запаведніка — Triticum araraticum

Эрэбунійскі запаведнік ці запаведнік «Эрэбуні» (арм.: «Էրեբունի» արգելոց) — запаведнік у Арменіі, недалёка ад Ерэвана, на мяжы Катайкскай і Арарацкай абласцей, паміж селамі Шарбулах і Гехадзір. Гэта самы маленькі запаведнік у Арменіі. Быў створаны ў 1981 годзе на плошчы 89 га. Знаходзіцца на трацёвых чырвоных глінах, узрост якіх больш дзясятка мільёна гадоў. Тут расце большая колькасць эндэмікаў Арменіі і самага запаведніка; засяроджаны пышныя зараснікі вышынёй 70-75 см, здалёк напамінае густое пшанічнае поле.

Апісанне

Глебы запаведніка карбанатныя, пры гэтым адсотак карбанатаў павялічваецца з глыбінёй глебавага пласта. Па механічным складзе глебы лёгкія суглінкавыя ці камяністыя маламоцныя. Часта сустракаюцца гіпсаносныя чырвоныя ці пярэстыя гліны, з паверхні рыхлыя, мяккія, камякавата-крупчатыя. Рэльеф запаведніка хвалісты, мясцовасць перасечана ярамі. З-за вялікай сухасці ў сярэдзіне лета частка расліннага покрыва выгарае.

Клімат

Клімат у запаведніку рэзка кантынентальны, сухі. Сярэдняя гадавая тэмпература роўная 11 °C, колькасць ападкаў складае 300—350 мм. Зіма маласнежная, пераважае халоднае пахмурнае надвор’е. Вышыня снежнага покрыва вагаецца ў межах ад 10 да 35 см. Зіма настае ў другой дэкадзе лістапада і сканчаецца ў другой дэкадзе сакавіка. Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені складае —4°, абсалютны мінімум —31°. Вясна недоўгачасовая, цёплая, звычайна вільготная. Лета працяглае, гарачае і сухое, з перавагай яснага надвор’я. Сярэдняя тэмпература паветра складае 23°, максімальная 41°. Вадаёмы на тэрыторыі запаведніка адсутнічаюць.

Флора

Флора запаведніка для гэтак невялікай тэрыторыі даволі багатая і разнастайная. Тут сустракаецца 293 выгляду сасудзістых раслін, што адносяцца да 197 родаў і 46 сямействаў. Самымі буйнымі сямействамі па ліку відаў з’яўляюцца складанакветныя (57 відаў), потым бабовыя (33 віды), травы (30 відаў), капуставыя (26 відаў), гваздзіковыя, парасонавыя, губакветныя, агурочнікавыя, казяльцовыя, залознікавыя і г. д. На долю 11 вядучых сямействаў даводзіцца каля 80 % відавага складу і больш 72 % родаў.

Асноўныя ахаваныя віды — дзікія злакавыя расліны: эндэмікі Арменіі — пшаніцы відаў Triticum araraticum і Triticum urartu; таксама Triticum boeoticum, розныя віды роду Aegilops, Amblyopyrum muticum, Secale vavilovii і іншыя), а таксама віды, занесеныя ў Чырвоную кнігу: Iridodictyum reticulatum, Rhizocephalus orientalis, Hohenackeria exscapa і Gundelia tournefortii. Ёсць эндэмікі Каўказа, сярод якіх: Actinolema macrolema, Szovitsia callicarpa), Cichorium glandulosum. Таксама сустракаюцца: Iris reticulata і Iris elegantissima.

Для многіх з іх Эребунійскі запаведнік з’яўляецца адзінай «кропкай» арэала ў Арменіі, на Каўказе і нават на постсавецкай прасторы. З чатырох відаў дзікай пшаніцы, сустраканай ва ўсім свеце, тут ахоўваюцца тры вышэйпералічаныя віды. Усяго тут сустракаецца больш 100 відаў пшаніцы.

Мне даводзілася вывучаць шматлікія краіны, якія прынята лічыць старажытнымі земляробскімі, аднак багацейшай, цікавейшай мясцовасці, чым Шарбулах, цяжка знайсці. Я прапанаваў бы абавязкова вылучыць тут пляцоўку, плошчай 50—100 га, забяспечыць асаблівы сыход за ім, каб захаваўся гэты цікавы дакумент сусветнага значэння

— М. І. Вавілаў

Прадстаўнікі флоры

Раслінныя супольнасці складаюцца галоўным чынам з аднагадовых траў — дзікіх пшаніц: Triticum boeoticum, Triticum araraticum і Triticum urartu, відаў роду Aegilops: Aegilops cylindrica, Aegilops tauschii, Aegilops triuncialis, Aegilops columnaris і інш., і яшчэ адна трава, Amblyopyrum muticum, які ў СССР нідзе больш не сустракаецца. Тут знаходзяцца найболей чыстыя, густыя і пышныя зараснікі дзікіх пшаніц вышынёй да 70—75 см. Здалёк ствараецца ўражанне густога пасеву пшанічнага поля. Тут можна сустрэць звыш 100 відаў пшаніцы. Цікавыя таксама фітацэнозы з удзелам Iris reticulata і Iris elegantissima, якія растуць на сухіх схілах паўднёвай экспазіцыі.

Флора запаведніка багатая таксама лекавымі, ядомымі, фарбавальнымі і іншымі каштоўнымі раслінамі, у тым ліку тут растуць спаржа лекавая (Asparagus officinalis), каперсы калючыя (Capparis spinosa), Falcaria vulgaris, Ornithogalum montanum, Gundelia tournefortii, Rubia tinctorum і Rubia rigidifolia, розныя віды малачаю (Euphorbia) і інш.

Фаўна

Дамавы сыч (Athene noctua), які жыве на тэрыторыі запаведніка.

Па дадзеных армянскага біёлага А. Л. Агаяна, у запаведніку жывуць:

Змеі: гюрза (Macrovipera lebetina), Malpolon monspessulanus, Eryx jaculus, Eirenis collaris і Eirenis punctatolineatus, Hemorrhois ravergieri, Platyceps najadum і жаўтабрухі полаз (Dolichophis caspius), Laudakia caucasia, жаўтапузік (Pseudopus apodus).

Яшчаркі: Eremias pleskei і Eremias strauchi, Lacerta strigata і Lacerta media. На камяністых сухіх схілах з параўнальна шчыльным травяным покрывам і сярод фры-ганоіднай расліннасці сустракаюцца Trachylepis aurata, ярка афарбаваны Eumeces schneideri і Ophisops elegans.

У запаведніку таксама пашыраны: Mauremys caspica, Pelophylax ridibundus, рапуха зялёная (Bufo viridis), Hyla і Pelobates syriacus (занесена ў Чырвоную кнігу былога СССР).